Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από το βιβλίο του «La vita eterna» (Laterza, 2007).
Πριν από δεκαπέντε χρόνια, ο Ζιλ Κεπέλ δημοσίευσε το βιβλίο του «Η επιστροφή του Θεού», ένα βιβλίο που θεωρήθηκε τότε πολεμικό και σχεδόν προκλητικό και το οποίο εξέπεμπε ένα σήμα κινδύνου για την επιστροφή των θρησκευτικών ριζοσπαστισμών στον στίβο των πολιτικών και κοινωνικών μετασχηματισμών σε όλο τον κόσμο.
Σήμερα, μετά το κάλεσμα για ιερό πόλεμο από ορισμένους μουσουλμάνους ηγέτες, μετά την άνοδο των θρησκευόμενων συντηρητικών στην αμερικανική κυβέρνηση, την τρομοκρατία της Αλ Κάιντα, τον πόλεμο στο Αφγανιστάν, την εισβολή στο Ιράκ, την παρόξυνση της σύγκρουσης μεταξύ των μονοθεϊσμών στη Μέση Ανατολή κ.λπ., μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι οι προγνώσεις του Κεπέλ επαληθεύτηκαν στο σύνολό τους και σε ορισμένες περιπτώσεις αποκαλύφθηκαν ακόμα και αισιόδοξες. Ο Θεός -δηλαδή οι Θεοί και κυρίως οι πιστοί- συνεχίζει (ή συνεχίζουν) να είναι στο κέντρο του ενδιαφέροντος σε σχέση με τον ορθολογικό Διαφωτισμό σε όλες του τις μορφές. Η θρησκεία συνεχίζει να είναι παρούσα και μερικές φορές με τρόπο επιθετικό, ίσως όχι περισσότερο από άλλοτε αλλά αναμφίβολα όχι λιγότερο από όσο πάντοτε ήταν παρούσα.
Το ερώτημα είναι: γιατί; Γιατί τόσοι άνθρωποι πιστεύουν δυνατά στο αόρατο και στο απίθανο;
Μια απόπειρα απάντησης, κατά τη γνώμη μου ελάχιστα πειστική, είναι εκείνη που προτείνουν ορισμένοι λεγόμενοι «μεταμοντέρνοι» στοχαστές. Κατά τη γνώμη τους, αυτό που άλλαξε με τρόπο καθοριστικό είναι ακριβώς η ποιότητα της πίστης. Η ίδια η έννοια της «αλήθειας» έγινε σχετική, έχασε σε δύναμη απόφασης και σε απολυτότητα. Τώρα η αλήθεια εξαρτάται από την ερμηνεία ή από την πολιτισμική παράδοση με βάση την οποία κρίνονται τα γεγονότα.
Ήδη γνωρίζουμε ότι, κατά κάποιον τρόπο, καθένας «δημιουργεί αυτό στο οποίο πιστεύει» (όπως είχε σημειώσει στην εποχή του ο Μιγκέλ ντε Ουναμούνο). Γι' αυτό το να προσπαθούμε να επαληθεύσουμε τα περιεχόμενα της πίστης είναι τόσο ξεπερασμένο όσο και το να έχουμε την αξίωση να τα απορρίψουμε κατηγορηματικά. Αλλο πράγμα είναι να «πιστεύουμε» στην ηλεκτρική ή την πυρηνική ενέργεια και άλλο πράγμα, αρκετά διαφορετικό, είναι να «πιστεύουμε» στην Παρθένο Μαρία. Οι δύο πεποιθήσεις ανήκουν σε διαφορετικές σφαίρες του πεδίου της πίστης και απαιτούν διαφορετική θεμελίωση για να υποστηριχθούν. Οι πρώτες πεποιθήσεις αντλούνται από την εμπειρία και από την ορθολογική ανάλυση και οι άλλες από συγκινήσεις ή από συναισθηματικούς λόγους.
Η εξήγηση δεν με πείθει. Εκείνοι που πιστεύουν στο Θεό και στο υπερφυσικό υποστηρίζουν κοσμοαντιλήψεις που τις αποδέχονται ως αληθινές με την ισχυρή έννοια του όρου. Σκέφτονται ότι ο Θεός είναι κάποιος που κάνει πράγματα και δεν πρόκειται μόνο για ένα παραδοσιακό τρόπο να αναστενάζουν και να παραπονιούνται ανθρώπινα για τα βάσανα αυτού του κόσμου. Γι' αυτό οφείλουμε να αποδεχόμαστε την πίστη των άλλων στον Θεό και στη μεταθανάτια ζωή, παρ' όλο που δεν τη συμμεριζόμαστε, και οφείλουμε να την παίρνουμε στα σοβαρά. Οχι σαν ένα κατάλοιπο του παρελθόντος αλλά σαν κάτι το σταθερό και αξιόπιστο, το οποίο από τις απαρχές του πολιτισμού μας (όποια και αν είναι η κουλτούρα μας) φτάνει μέχρι σήμερα.
Οι ανθρωπολογικοί, ψυχολογικοί, ακόμα και οντολογικοί, λόγοι αυτής της πίστης θα αποτελέσουν το πρώτο μας ερώτημα. Πρέπει επίσης να θέσουμε ερωτήματα για τη διανοητική δομή των θρησκευτικών πεποιθήσεων και για τους (κοινωνιολογικούς, ψυχολογικούς) μηχανισμούς της παραγωγής τους. Ποιες εγγυήσεις προσφέρουν οι θρησκείες για την αλήθεια τους και πώς μπορούν να δικαιολογούνται;
Ορισμένοι κυνικοί θα συμφωνήσουν με την άποψη ότι το μοναδικό μυστικό που δικαιολογεί τις υπερφυσικές πεποιθήσεις είναι η κοινωνική τους ωφελιμότητα ως δύναμης αποτροπής της λαϊκής οργής και ανησυχίας. Οπως είναι γνωστό, ο Μαρξ είπε ότι «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού» και αυτή τη γνώμη την επανέλαβαν με πολλή αγανάκτηση πολλοί επαναστάτες. Δεν έλειψαν όμως ούτε και οι διαφωτιστές του χθες και οι συντηρητικοί του σήμερα (ο Βολτέρος μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να αποτελεί ένα παράδειγμα των πρώτων και πολυάριθμοι σημερινοί θρησκευόμενοι συντηρητικοί των δεύτερων) οι οποίοι συμμερίζονται τη γνώμη του Μαρξ με ανακούφιση και, μολονότι από σύνεση δεν τη διαδίδουν, θεωρούν αναμφίβολα τη θρησκεία κοινωνικά ωφέλιμη, γιατί λειτουργεί σαν αναντικατάστατο ναρκωτικό.
Χωρίς να εγκαταλείπουν τη θεματική της κοινωνιολογικής ωφελιμότητας, γνωστοί θεωρητικοί συνεχίζουν να θεωρούν τις θρησκείες το καλύτερο θεμέλιο των ηθικών αξιών (αν και οι εκκλησίες, που τις οργανώνουν, μερικές φορές αποδίδουν περισσότερη σημασία σε τελετουργικά ζητήματα παρά στη δικαιοσύνη ή την ελευθερία) και, επιπλέον, το καλύτερο «συμπλήρωμα ψυχής», έναν συνεκτικό ιστό ικανό να ενώνει τα μέλη μιας κοινότητας (παρ' όλο που στα τωρινά δημοκρατικά, πλουραλιστικά και πολυεθνικά κράτη μερικές φορές οι θρησκείες μάλλον υποδαυλίζουν τις συγκρούσεις και τις αντιπαραθέσεις).
Υπάρχει όμως και μια άλλη πλευρά της υπόθεσης, που με ενδιαφέρει ιδιαίτερα. Ορισμένα από τα ζητήματα με τα οποία ασχολούνται οι θρησκευτικές διδασκαλίες -το σύμπαν, το νόημα της ζωής, ο θάνατος, η ελευθερία, οι ηθικές αξίες κ.λπ.- είναι και τα παραδοσιακά θέματα του φιλοσοφικού στοχασμού. Για παράδειγμα, ο γάλλος φιλόσοφος Λικ Φερί υποστηρίζει: «Στο τυπικό ερώτημα "τι είναι η φιλοσοφία;" θα ήθελα να απαντήσω απλά ως εξής: η προσπάθεια να αντιμετωπίσουμε τα θρησκευτικά ζητήματα με τρόπο μη θρησκευτικό, ακόμα και αντιθρησκευτικό (...)».
Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 20/01/2008
Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 20/01/2008
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου