Για τη Ζακλίν ντε Ρομιγί

Του ΝΙΚΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ

Η Ζακλίν ντε Ρομιγί

Χρονικά, η συμπλήρωση ενός αιώνα από το θάνατο του Παπαδιαμάντη και η εκπνοή της Ζακλίν ντε Ρομιγί συμπίπτουν.

Οι απώλειες είναι κάτι παραπάνω από δυσαναπλήρωτες για τον πολιτισμό. Οχι μόνο λόγω της σημασίας του έργου τους, αλλά και για ένα λόγο ιστορικής υφής: αυτή τη στιγμή λείπουν οι συνθήκες που θα επέτρεπαν την ανάδειξη νέων, ανάλογου ύψους, δημιουργημάτων.

 Η περίπτωση της Γαλλίδας ελληνίστριας είναι χαρακτηριστική. Δεν αποκλείεται, κατ' αρχήν, να βρεθεί και στο μέλλον ένας ερευνητής ή μια ερευνήτρια με τη δική της παιδεία, ευψυχία και διεισδυτικότητα. Θα κατορθώσει, ωστόσο, αυτός να αναγνωριστεί, να καταξιωθεί και να επιδράσει με το έργο του; Ολοφάνερα, η απάντηση είναι αρνητική.

Ο νέος ερευνητής του αρχαιοελληνικού πολιτισμού θα περιβάλλεται από βιβλιοθήκες που φτωχαίνουν και ινστιτούτα που κλείνουν. Θα γαντζωθεί ίσως σε δημόσια πανεπιστήμια, των οποίων όμως η επιβίωση θα εξαρτάται από οικονομικές αποδόσεις. Ο ίδιος θα διακονεί μια επιστήμη για την οποία η αγορά και οι επιτελείς τής επαγγελματικής κατάρτισης δεν ενδιαφέρονται, καθόλου. Καμία ακολουθία παραπομπών από αστέρες του παγκόσμιου ακαδημαϊκού στερεώματος δεν πρόκειται να καταγραφεί μετά την εμφάνιση των γραπτών του. Ολο και λιγότεροι ασχολούνται πλέον με το Αρχαιοελληνικό δίκαιο και με άλλα αδιάφορα για την αγορά αντικείμενα. 

Σε συνέδρια και σε ημερίδες, εν τω μεταξύ, οι τόνοι γίνονται απολογητικοί: όντως οι σύγχρονοι προσέχουν περισσότερο το Ρωμαϊκό σε σχέση με το Αρχαιοελληνικό δίκαιο. Αυτό όμως, υποστηρίζεται, οφείλεται στο γεγονός ότι η Αθηναϊκή δημοκρατία δεν καλλιέργησε τη νομική επιστήμη όσο οι Ρωμαίοι. 

Κατ' εξοχήν το έργο της Ζ. ντε Ρομιγί «Ο νόμος στην ελληνική σκέψη από τις απαρχές στον Αριστοτέλη» (1971, ελλην. μετάφρ. 1985 με πρόλογο Α. Μάνεση) αναδεικνύει συμπυκνωμένα την αξία αυτής της πνευματικής κληρονομιάς της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Θυμίζω, λοιπόν, αντιγράφοντας και παραφράζοντας, τα βασικά ευρήματα. 

Κατά την Αθηναϊκή δημοκρατία για πρώτη φορά ο νόμος προσγειώνεται στο κοινωνικό έδαφος. Γίνεται νόμος όχι του θεού ή του ελέω θεού μονάρχη, αλλά των πολιτών, όπως και το κράτος γίνεται από «Αθήνα» «δήμος Αθηναίων». 

Ο νόμος, εξάλλου, αποτυπώνεται γραπτά, γίνεται προσιτός και ακριβέστερος: εργαλείο όχι μόνο αυθεντιών και κατόχων εξουσίας, αλλά όλων των δημοτών, σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και δούλων. 

Η Ζ. ντε Ρομιγί έδειξε επίσης με τον πιο σαφή και γλαφυρό τρόπο πως η ευνομία συνδέεται με τη λειτουργία της ουσιαστικής και συμμετοχικής δημοκρατίας. Η αδυναμία, επομένως, του σύγχρονου ανθρώπου να υπερβεί αγοραίους, μικροκομματικούς ή (στον τόπο μας) οικογενειοκρατικούς (ρουσφέτια κ.λπ.) ανταγωνισμούς και να αποβλέψει σε κανόνες που υπηρετούν το σύνολο δεν οφείλεται σε ένα πεπρωμένο ή σε βιογενετικούς λόγους: είναι ιστορικό προϊόν. 

Ποινικολόγος ο ίδιος, σπεύδω να προσθέσω τη γνώμη: το Αρχαιοελληνικό δίκαιο αποτελεί το πρώτο συγκροτημένο ιστορικό παράδειγμα εξατομίκευσης της ενοχής των ανθρώπων. Μέχρι τότε (βλ. Ιφιγένεια εν Αυλίδι), αλλά και αργότερα εκεί και αλλού, ήταν η αντικειμενική, η συλλογική και η φυλετική ευθύνες εκείνες που οδηγούσαν σε θυσίες και τιμωρίες ανθρώπων ατομικώς αμέτοχων σε εγκλήματα. Στο Αρχαιοελληνικό δίκαιο η ευθύνη-ενοχή όχι μόνο αναγνωρίζεται ως ατομική, αλλά και αναλύεται. Διαβαθμίζεται. Μήπως ο δράστης ενήργησε από μανία, έρωτα ή ακούσια; Ο ρήτορας αγορεύει, ο δικαστής θα κρίνει. 

Πολλοί βέβαια μπερδεύονται, αποβλέποντας στους δύσκαμπτους έως και σκληρούς νόμους της εποχής μας. Ωστόσο δεν ήταν αυτή η εκδοχή της Αθηναϊκής δημοκρατίας: το δίκαιό της διαμόρφωνε δικλίδες και ενσωμάτωνε ως αξίες τη φιλανθρωπία και την επιείκεια των νόμων. Ο Δράκων («και τους λάχανα κλέψαντας, θάνατος η ζημία») ήταν το μοντέλο που ανατρεπόταν από το δίκαιο του αθηναϊκού δήμου. 

Στην κατανόηση αυτής της δικαιοσύνης άλλωστε βοηθά και ένα άλλο σπουδαίο βιβλίο της Ζ. ντε Ρομιγί («Η ηπιότητα στην ελληνική σκέψη», 1979, μετάφρ. στα ελληνικά 2007). Εκεί αναλύεται ακριβώς η σημασία της φιλανθρωπίας, της πραότητας και της επιείκειας για το Αρχαιοελληνικό δίκαιο. Με μοναδικό μάλιστα τρόπο η συγγραφέας έδειξε πώς οι παραπάνω αξίες διαμορφώθηκαν από τη δημοκρατική πόλη, πριν αποτυπωθούν με κλασικό τρόπο στο έργο του Αριστοτέλη. 

Το κληροδότημα της Ζ. ντε Ρομιγί είναι ένας περίεργος θησαυρός: παρά την αξία του, φαίνεται δύσκολο να αξιοποιηθεί. Επειδή όμως είναι δυνατό να ανακαλύπτεται, συνεχίζουμε να ελπίζουμε.

Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 05/01/2011