Περί ηγεσίας - Πρόσωπο ή πρόγραμμα;

Του ΙΒ ΜΕΝΙ*

 Σε μια μαζική δημοκρατία η έννοια της «ηγεσίας» μπορεί να διαφέρει σε σημασία ανάλογα με το ρόλο που παίζουν τα κόμματα. 

Στην δημοκρατική Ευρώπη του εικοστού αιώνα, για παράδειγμα, ο ηγέτης δεν επιλεγόταν από το εκλογικό σώμα, αλλά ήταν η έκφραση ενός μηχανισμού. Για να φτάσει να καταλάβει την κορυφαία θέση, χρειαζόταν μια μακρά και συχνά αργή διαδρομή και κυρίως χρειαζόταν η συμμόρφωση στους κανόνες του κόμματος. Μόνον σε σπάνιες περιπτώσεις ο ηγέτης ερχόταν σε επαφή με τις μάζες που ψήφισαν.

Οι μάζες, με τη σειρά τους, αναγνωρίζονταν περισσότερο στα σύμβολα του κόμματος, παρά στους λόγους του ίδιου του ηγέτη.

Στις Ηνωμένες Πολιτίες, όπου τα κόμματα είναι κυρίως εκλογικές μηχανές, η ηγεσία ως λαϊκή αναγνώριση μιας ατομικής καθοδήγησης επιβεβαιώθηκε πιο εύκολα. Στο αμερικανικό μοντέλο μια εκλογική εκστρατεία γίνεται περισσότερο με βάση τον χαρακτήρα του προσώπου παρά με βάση το πρόγραμμα.

Η κατάσταση αυτών των τελευταίων χρόνων, που σημαδεύεται από την εξασθένηση των ιδεολογιών, οδήγησε την Ευρώπη προς μιαν αμερικανοποίηση της πολιτικής: Τα κόμματα δεν γίνονται, πλέον, αντιληπτά κυρίως ως συμβολικοί πόροι και μεσολαβούν όλο και λιγότερο ανάμεσα στους θεσμούς και το λαό. Μέσα σε αυτό το κλίμα μπορεί να γεννηθεί ή να ενισχυθεί η ατομική ηγεσία. Αυτή προϋποθέτει ένα σύνολο προσωπικών ιδιοτήτων που, μετά τον Μαξ Βέμπερ, συνηθίσαμε να αποκαλούμε χαρισματικές. Δεν είναι δεδομένο ότι το χάρισμα θα αντιστοιχεί πάντοτε σε υπαρκτές ποιότητες εκείνου που το ασκεί.

Σε μια κοινωνία κυριαρχούμενη από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ο πολιτικός που σήμερα θέλει τη συναίνεση θα τείνει να μη δυσαρεστεί το εκλογικό σώμα. Ολο και πιο συχνά ο λόγος του ηγέτη διαμορφώνεται και προσαρμόζεται καθημερινά με βάση τις αντιδράσεις στις δημοσκοπήσεις και με βάση τις αναλύσεις της κοινής γνώμης. 

Δεν είναι τυχαίο που η πρόσφατη εκλογική εκστρατεία του Νικολά Σαρκοζί χαρακτηρίστηκε από τα θέματα που συνδέονται με την εθνική ταυτότητα και με μιαν ισχυρή κριτική στον Μάη του '68, δύο μοτίβα που αρέσουν στην πλειοψηφία των Γάλλων. Είναι σαφές, λοιπόν, ότι η ηγεσία σήμερα, περισσότερο από όσο στο παρελθόν, αναγνωρίζεται στα χαρακτηριστικά ενός προσώπου που αντανακλά τις προσδοκίες της κοινής γνώμης.

Η ηγεσία έχει περισσότερες πιθανότητες να επιβληθεί όταν γεννιέται από μια κρίση της πολιτικής. Στις στιγμές της ρήξης -ένας πόλεμος, μια ριζική στροφή, η κατάρρευση ενός συστήματος- ο ηγέτης μπορεί να εμφανιστεί με όλη του τη δύναμη. Σε αυτό το ύψος τοποθετείται και η λαϊκιστική εμπειρία. 

Η λαϊκιστική ηγεσία αυτοδιορίζεται υποτάσσοντας τους κανόνες και τις δομές στις επιταγές και τις ανάγκες του ηγέτη του κινήματος. Αλλά η διάρκειά της είναι περιορισμένη στο χρόνο. Εχει σύντομο βίο, εκτός αν κατορθώσει να εδραιωθεί θεσμικά. 

*Ο ΙΒ ΜΕΝΙ είναι καθηγητής πολιτικής επιστήμης και Πρόεδρος του Ευρωπαίκού Ινστιντούτου της Φλωρεντίας.
Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 04/11/2007