Περί εξουσίας και πολιτισμού - Η αέναη σύγκρουση

Του ΚΩΣΤΑ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ*

Για να μη ξεφύγουμε από τα ελληνικά χωράφια, ας θυμηθούμε πως, όταν μετά τη μάχη των Πλαταιών ο Μαρδόνιος έστειλε ελληνόφωνο αγγελιοφόρο -πρέσβη στην Αθήνα να προτείνει συμμαχία Αθηναίων-Περσών, ο Θεμιστοκλής αφού άκουσε στη Βουλή των περίτεχνο λόγο του πρέσβη διέταξε τους ραβδούχους να του κόψουν τη γλώσσα, διότι, λέει, βρόμισε τα ελληνικά με προδοτικό περιεχόμενο. Θυμίζω επίσης πως η ασυλία των πρέσβεων και των ρητόρων ήταν ήδη κατοχυρωμένη.

Η πρώτη, ως γνωστόν, θεατρική λογοκρισία έγινε πριν από την παράσταση του αρχαιότερου σωζόμενου έργου, των «Περσών» του Αισχύλου. Απαγορεύτηκε η τραγωδία του Φρυνίχου «Μιλήτου άλωσις» διότι, λέει, ο ποιητής στενοχώρησε τους Αθηναίους θυμίζοντάς τους «οικεία κακά», δηλαδή την εγκατάλειψη των Μιλησίων στο έλεος των Περσών αποσύροντας τον αθηναϊκό στόλο.

Ο Κλέων, δημοκρατικός ηγέτης, διάδοχος του Περικλή, δύο φορές πρότεινε στη Βουλή να απαγορευτεί στους κωμωδιογράφους να μετέρχονται το «ονομαστί κωμωδείν», δηλαδή να σατιρίζουν πολιτικά πρόσωπα δρώντα. Απέτυχε. 

Την τρίτη φορά, όμως, το κατόρθωσε και έτσι ο Αριστοφάνης αδυνατώντας να σατιρίσει πολιτικούς κατέφυγε στις κωμικές ουτοπίες του («Ορνιθες», «Λυσιστράτη» κ.λπ.) αλλά δεν έπαψε, πράγμα που δεν προέβλεπε ο νόμος, να σατιρίζει ανθρώπους της τέχνης, του πολιτισμού, τον Σωκράτη, τον Ευριπίδη και τον Αγάθωνα.

Το καλοκαίρι το 1967 με πλήρη λογοκρισία στην επιθεώρησή του «Βέμπο» ο Σταυρίδης, ντυμένος Καρέζη-Αμαζόνα κατά το πρόσφατο τότε φιλμ «Εκείνος και εκείνη», περιόριζε τη σάτιρα στο σινάφι.

Τρία παραδείγματα που γνωρίζω εξαντλούν τις παραλλαγές των σχέσεων τέχνης-πολιτισμού και εξουσίας έως σήμερα.

Η εξουσία φιμώνει, ακρωτηριάζει, εξορίζει και συχνά θανατώνει κάθε φωνή που αντιτίθεται, αμφισβητεί, αντιπροτείνει απόψεις, ιδέες και αξίες αντίθετα με τα συμφέροντά της. Ως επιχείρημα επιστρατεύει συνήθως το καλό του λαού.

Η εξουσία ωθεί την τέχνη και τον πολιτισμό γενικότερα να στρέφονται σε θέματα ουδέτερα, ξένα από την επικαιρότητα ή να στοχεύουν σε εσωκαλλιτεχνικές έριδες παραπλανώντας τους πολίτες.

Θυμίζω πως η χούντα ευνόησε για λόγους προπαγάνδας να παίζεται αφειδώς Μπρεχτ ακόμη και στο «Εθνικό Θέατρο», για να διαθέτει τεκμήρια στο εξωτερικό ότι δεν διώκει ακόμη και έναν μαρξιστή. Από το '70 έως το '74, στην Ελλάδα παίχτηκαν τα άπαντα του Μπρεχτ! Θυμίζω επίσης πως στα περίπτερα της Ακαδημίας την ίδια εποχή κρεμόντουσαν τα άπαντα του Χότζα.

Αυτές οι στρατηγικές είναι οι πιο διαδεδομένες σε παγκόσμιο επίπεδο. Η μέθοδος του καρότου και του μαστίγιου εφαρμόζεται και στα κελιά και στην εκπαίδευση και στον ελεύθερο χώρο της καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας.

Ο Μολιέρος ήταν παλατιανός θεατρικός. Ο Σέξπιρ έπαιζε στα θερινά ανάκτορα της Ελισάβετ τις κωμωδίες του για να διασκεδάζει η αυλή, την εποχή που στο Λονδίνο πέθαιναν οι κάτοικοι από τη χολέρα.

Ο Μπαχ φορούσε λιβρέα υπηρέτη και σταβλιζόταν μαζί με τους μαγείρους και τους αμαξάδες. Ο Λόρκα δολοφονήθηκε, ο Τζορντάνο Μπρούνο κάηκε στην πυρά της Ιεράς Εξέτασης, ο Ρίτσος προπηλακίστηκε από τους κνίτες όταν χωρίς την άδειά τους στα μυθιστορηματικά του απομνημονεύματα έδειξε, λέει, τα μικροαστικά του βίτσια!!

Ο Μαγιακόφσκι αυτοκτόνησε, ο Αϊζενστάιν ξεδοντιάστηκε, ο Μέγερχολντ, ο Γεσένιν, ο Μπουλγκάκοφ, ο Σολτσενίτσιν, ο Σοστακόβιτς, ακόμη και ο Γκόρκι, η Αχμάτοβα, ο Ντασσέν, ο Τσάπλιν, ο Θεοδωράκης, ο Αλεξάνδρου, ο Κατσαρός (ενδεικτικά επιπλέον) εξουθενώθηκαν, εξορίστηκαν, απαγορεύτηκαν από πάσης φύσεως και χρώματος χούντες.

Ο Πάουντ, ο Σελίν, ο Χάμσουν, ο Μελάς, ο Σόλοχοφ «εμήδισαν», αφομοιώθηκαν απ' την εξουσία.

Η εξουσία εκμαυλίζει και τιμωρεί, στέφει και αποστρέφεται. Και πονηρότερα συχνά προσεταιρίζεται. Θυμηθείτε: οι Μπιτλς διαλύθηκαν ακριβώς μετά από την ανάρρησή τους σε λόρδους από τη βασίλισσα Ελισάβετ. Υπάρχει, όμως, και η άλλη πλευρά, όταν η τέχνη γίνεται εξουσία είτε ως επιβαλλόμενο αρχιτεκτονικό στιλ είτε ως μουσικό ιδίωμα είτε ως λογοτεχνική σχολή είτε ως εικαστικός κώδικας. Οταν η τέχνη γίνεται κυρίαρχη μόδα είναι το ίδιο τυραννική με τις πολιτικές εξουσίες που καθυποτάσσουν την τέχνη και την ελεύθερη έκφραση.

Επειδή η πλατωνική ουτοπία για την πολιτεία στην οποία οι βασιλείς θα φιλοσοφούσαν και οι φιλόσοφοι θα κυβερνούσαν αποδείχτηκε, όπως εφαρμόστηκε, ουτοπία... εξουσία και πολιτισμός θα αλληλοσυμπλέκονται, θα αφομοιώνονται, θα αντιτίθενται κάθε φορά ανάλογα με την ισχύ τους και την πειθώ τους. Και η πείρα δίδαξε πως η τέχνη μακριά από την εξουσία, ή εναντίον της, είναι εκείνη που έσπειρε ανθεκτικούς σπόρους και οι μεταγενέστεροι θέρισαν χυμώδεις καρπούς.

Η εξουσία, κάθε εξουσία είναι και χέρσα και στείρα. Γεννά μόνο βία και ο Αισχύλος, αιώνες πριν, την καταδίκασε να 'ναι σταυρωτής του Προμηθέα, αλλά να 'ναι και βουβή.

*Ο ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ είναι κριτικός θεάτρου.

Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 27/01/2008