Η εξαγωγή της δημοκρατίας

Ο ιταλός πολιτειολόγος Τζοβάνι Σαρτόρι στην επανέκδοση του βιβλίου του «Democrazia Cosa e» (Rizzoli, 2007) προσέθεσε ορισμένα νέα κεφάλαια. Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από το νέο κεφάλαιο που αναφέρεται στη δυνατότητα εξαγωγής της δημοκρατίας.

Στο ερώτημα αν είναι δυνατή η εξαγωγή της δημοκρατίας μπορεί να αντιτείνει κανείς ότι η δημοκρατία γεννιέται λίγο ώς πολύ παντού και, επομένως, ότι οι δυτικοί διαπράττουν το αμάρτημα της αλαζονείας όταν μιλούν γι' αυτήν σαν να είναι δική τους επινόηση και βλέπουν το πρόβλημα με όρους εξαγωγής. Αυτή η θέση διατυπώθηκε σε ένα μικρό βιβλιαράκι (μικρό με όλες τις έννοιες του όρου) με τίτλο «Η δημοκρατία των άλλων» του πολύ παινεμένου νομπελίστα Αμάρτια Σεν. Σε πείσμα του Σεν και του τριτοκοσμισμού του, η δημοκρατία -ακριβέστερα η φιλελεύθερη δημοκρατία- είναι ένα δημιούργημα του δυτικού πολιτισμού. Η «δημοκρατία των άλλων» δεν υπάρχει και ποτέ δεν υπήρξε, παρά μόνον για μικρές ομάδες που ενεργούσαν πρόσωπο με πρόσωπο και που δεν ισοδυναμούν διόλου με τη δημοκρατία ως «μεγάλο» κράτος» Ωστόσο, το ερώτημα αν είναι δυνατή η εξαγωγή της δημοκρατίας είναι ένα ορθό ερώτημα.

Στο οποίο μπορεί να αντιτείνει κανείς ότι αυτή η εξαγωγή υποδηλώνει έναν πολιτισμικό ιμπεριαλισμό και την επιβολή ενός ευρωκεντρικού μοντέλου. Αν όμως είναι έτσι, είναι έτσι. Τα καλά πράγματα εγώ τα παίρνω από οπουδήποτε και αν προέρχονται. Για παράδειγμα, εγώ είμαι πολύ ευτυχής που χρησιμοποιώ τους αραβικούς αριθμούς. Θα έπρεπε να τους απορρίψω επειδή είναι αραβικοί;

Είναι λοιπόν δυνατή η εξαγωγή της δημοκρατίας; Απαντώ: σε αρκετά εντυπωσιακό βαθμό ναι. Αλλά όχι παντού και όχι πάντοτε. Και το προκαταρκτικό ζήτημα είναι ποιο από τα συστατικά της μέρη μπορεί να εξαχθεί ή μπορεί περισσότερο να εξαχθεί. Σε αυτή την οπτική, η έννοια της φιλελεύθερης δημοκρατίας πρέπει να αναλυθεί στα δύο στοιχεία -το φιλελεύθερο και το δημοκρατικό- που τη συνθέτουν. Η φιλελεύθερη συνιστώσα είναι «απελευθερωτική»: απελευθερώνει τον «δήμο» από την καταπίεση, από τη σκλαβιά, από τον δεσποτισμό. Η δημοκρατική συνιστώσα είναι αντίθετα «ισχυροποιητική», με την έννοια ότι δίνει εξουσία στο δήμο. Πράγμα που μπορεί να επαναληφθεί ως εξής: ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι σε πρώτο επίπεδο προστασία του δήμου, η προστασία του λαού από την τυραννία. Και, δεύτερον, είναι εξουσία του δήμου, η απόδοση στο λαό μεριδίων, ακόμη και αυξανόμενων μεριδίων, ουσιαστικής άσκησης εξουσίας. Ιστορικά μιλώντας, η δημιουργία ενός δήμου ελεύθερου από..., ελεύθερου από την πολιτική καταπίεση και επομένως πολιτικά προστατευμένου, οφείλεται ειδικά στον Λοκ και στον φιλελεύθερο συνταγματισμό. Αλλά ένας ελεύθερος δήμος είναι και ένας δήμος που μπαίνει στον «οίκο της εξουσίας». Και αυτή είναι η ειδικά δημοκρατική συνιστώσα της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ποιο στοιχείο -η προστασία του δήμου ή η εξουσία του δήμου- είναι το πιο σημαντικό;

Η σημασία εν προκειμένω είναι διαδικαστική. Καθορίζει τι έρχεται πριν και τι έρχεται μετά, ποια είναι τα θεμέλια του οικοδομήματος. Αν δεν υπάρχει πρώτα ελευθερία από..., δεν θα υπάρξει έπειτα ελευθερία για να... Αν δεν υπάρχει προστασία του δήμου, δεν μπορεί να υπάρξει εξουσία του δήμου. Θα έπρεπε να είναι προφανές. Και όμως δεν είναι. Επομένως επιμένω, οφείλω να επιμένω: η φιλελεύθερη συνιστώσα της δημοκρατίας είναι η αναγκαία εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεσή της, ενώ η δημοκρατική συνιστώσα είναι το μεταβλητό της στοιχείο, που μπορεί να υπάρχει αλλά και να μην υπάρχει. Πράγμα που ισοδυναμεί με το να λέμε ότι η προστασία του δήμου αποτελεί έναν ελάχιστο ορισμό της δημοκρατίας που είναι και ο ουσιώδης ορισμός της, ενώ η εξουσία του δήμου ορίζει τα ενδεχόμενα χαρακτηριστικά της, που μπορούν να εκδηλώνονται με διαφορετικό τρόπο και σε διαφορετικό βαθμό.

Ας επιστρέψουμε στη δυνατότητα εξαγωγής της δημοκρατίας. Αν, όπως μόλις προείπα, η προστασία του δήμου είναι το ελάχιστο-αναγκαίο στοιχείο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, συμπεραίνουμε ότι θα έπρεπε να είναι και το οικουμενικό της στοιχείο ή σε κάθε περίπτωση αυτό που μπορεί να γίνει περισσότερο οικουμενικό, που είναι πιο εύκολο να εξαχθεί. Αυτή η μεταφύτευση μπορεί να γίνει με μπόλιασμα και, επομένως, με τρόπο ενδεογενή ή μπορεί και να προκύψει από μια στρατιωτική ήττα και να είναι μια εξαγωγή που επιβάλλεται διά της βίας.

Τα συχνότερα αναφερόμενα παραδείγματα συνταγματικής δημοκρατίας, που επιβλήθηκε με επιτυχία από τα όπλα και από μια στρατιωτική κατοχή, είναι η Ιαπωνία, η Γερμανία και η Ιταλία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά αυτή είναι μια ανόητη στατιστική συσχέτιση, στην οποία μόνον η Ιαπωνία είναι μια σημαντική περίπτωση. Της ναζιστικής Γερμανίας είχε προηγηθεί η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και της φασιστικής Ιταλίας είχε προηγηθεί η Ιταλία της Ανεξαρτησίας και της περιόδου Τζιολίτι. Σε αυτές τις δύο περιπτώσεις συντελέστηκε η επιστροφή στη δημοκρατία (όπως έγινε και στην Ισπανία μετά το θάνατο του στρατηγού Φράνκο). Η Ιαπωνία αντίθετα είναι παράδειγμα που ισχύει, είναι μια περίπτωση που καθίσταται διαφορετική από την σαφή πολιτισμική της ετερογένεια.

Και εδώ η μακρά αμερικανική στρατιωτική κατοχή υπήρξε αναμφίβολα καθοριστική. Ωστόσο, είναι επίσης αληθινό ότι η ιαπωνική κουλτούρα προσφερόταν για τη μεταφύτευση. Πρώτον, η Ιαπωνία ήταν από καιρό μια χώρα εκσυγχρονισμένη. Και εκσυγχρονίστηκε χάρη στη λεγόμενη -και εσφαλμένα ονομαζόμενη- εποχή της παλινόρθωσης Μέιτζι του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Δεύτερον, όταν έφτασε ο στρατηγός Μακάρθουρ οι Ιάπωνες υπάκουαν στον αυτοκράτορα και ο αυτοκράτορας διέταξε τους υπηκόους του να υπακούσουν στον αμερικανό ανθύπατο.

Τρίτον και τελευταίο, στην Ιαπωνία δεν υπήρχε θρησκευτικό εμπόδιο. Ο σιντοϊσμός των Ιαπώνων είναι μια θρησκεία, θα λέγαμε, πολύ ήρεμη και πολύ κοσμική. Ετσι, ο εκδημοκρατισμός της Ιαπωνίας δεν έθετε προβλήματα και δεν προσέκρουε σε εμπόδια. Η περίπτωση της Ιαπωνίας καταδεικνύει περισσότερο και καλύτερα από κάθε άλλη ότι η δημοκρατία δεν δεσμεύεται υποχρεωτικά από το σύστημα πεποιθήσεων και αξιών του δυτικού πολιτισμού. Οι Ιάπωνες παραμένουν πολιτισμικά Ιάπωνες, αλλά ταυτόχρονα δέχονται ευχαρίστως τη δυτική μέθοδο διακυβέρνησης.

Η πιο σημαντική περίπτωση όμως είναι εκείνη της Ινδίας, η οποία αφομοίωσε, εξαιτίας της μακρόχρονης παρουσίας και κυριαρχίας των Αγγλων (και σίγουρα όχι από ανύπαρκτα αυτόχθονα διαπιστευτήρια δημοκρατίας), τους κανόνες του βρετανικού συνταγματικού πολιτεύματος και έπειτα τους διατήρησε και τους υιοθέτησε.

Το θρησκευτικό εμπόδιο όμως ήταν στην Ινδία πιο σοβαρό και πολύπλοκο από όσο ήταν στην Ιαπωνία. Οι μεγάλες ινδικές θρησκείες είναι, κατά σειρά, ο ινδουισμός, ο βουδισμός και ο ισλαμισμός. Ο ινδουισμός ορίζει την ταυτότητα της χώρας, χρωματίζεται όλο και περισσότερο από εθνικισμό και δεν είναι πάντοτε μια νηφάλια θρησκεία. Είναι όμως και μια πανθεϊστική και συγκρητική θρησκεία. Μπορεί να αποδεχθεί, όπως πράγματι αποδέχθηκε, τη δημοκρατία. Από την άλλη μεριά, ο βουδισμός είναι μια θρησκεία του διαλογισμού που δεν θέτει προβλήματα. Προβλήματα δημιουργεί, όμως, αναπόφευκτα ο ισλαμικός μονοθεϊσμός. 

Πράγμα που αληθεύει τόσο ώστε, όταν οι Αγγλοι αποχώρησαν, χρειάστηκε να συμμορφωθούν και να διαμελίσουν την Ινδία, δημιουργώντας μιαν ισλαμική περιοχή, η οποία έπειτα με τη σειρά της υποδιαιρέθηκε σε δύο κράτη: το Πακιστάν και το Μπαγκλαντές. 

Εδώ σημασία έχει να υπογραμμίσουμε πρώτον, ότι χωρίς αυτό το διαμελισμό η Ινδία κινδύνευε να κατασπαραχθεί, παρά τα πολλά χρόνια συνύπαρξης, από έναν τρομερό εμφύλιο πόλεμο. Δεύτερον, ότι αν η Ινδία είναι μια δημοκρατία, είναι επειδή το ισλαμικό εμπόδιο απομακρύνθηκε σε μεγάλο βαθμό με το διαμελισμό της χώρας.

Και για την Ινδία, όπως και για την Ιαπωνία, μπορούμε επομένως να συμπεράνουμε ότι μια πολιτισμική ετερογένεια δεν εμποδίζει την υιοθέτηση μιας δημοκρατίας δυτικού τύπου. Η θρησκεία δεν είναι εμπόδιο αν και όταν μπορεί να αποδεχθεί τον κοσμικό χαρακτήρα της πολιτικής. Πράγμα που εξηγεί το πώς η Ινδία είναι μια «εισαγόμενη» δημοκρατία, η οποία εξάλλου αφήνει τους Ινδούς όπως είναι, δηλαδή πολιτισμικά Ινδούς.

Ανακεφαλαιώνοντας, δεν είναι αλήθεια ότι η συνταγματική δημοκρατία, ειδικά στην ουσία της ως σύστημα προστασίας του δήμου, δεν μπορεί να εξαχθεί/εισαχθεί έξω από το πλαίσιο της δυτικής κουλτούρας. Ωστόσο, η αποδοχή της μπορεί να προσκρούσει στο εμπόδιο των μονοθεϊστικών θρησκειών. Ετσι πρέπει να τοποθετείται ιστορικά το πρόβλημα.

Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 30/12/2007