Σχέσεις Θρησκείας & Πολιτικής - Πλουραλισμός και χειραφέτηση

Του ΖΟΕΛ ΡΟΜΑΝ*

Νομίζω ότι η λεγόμενη «εκκοσμίκευση» εμπερικλείει στην πραγματικότητα τρεις διαφορετικές ιδέες:
Πρώτον, έναν βαθμιαίο διαχωρισμό ανάμεσα σε πολιτικό και θρησκευτικό στοιχείο -ανάμεσα σε κράτος και Εκκλησία- στις χώρες της χριστιανοσύνης. 

Δεύτερον, τη χειραφέτηση της κοινωνίας, στις περισσότερες δραστηριότητές της και στις συμπεριφορές των ατόμων που τη συνθέτουν, από κάθε θρησκευτική αναφορά.

Τρίτον, μια διανοητική και ηθική χειραφέτηση που κορυφώνεται με τον αθεϊσμό.

Παρόλο που δεν είναι εντελώς ανεξάρτητα, τα τρία κινήματα δεν έχουν τον ίδιο χαρακτήρα.

1. Το πρώτο φαινόμενο συνδέεται κατά κάποιον τρόπο με τον θρησκευτικό πλουραλισμό και με το αίτημα για πολιτική ειρήνη. Μολονότι έχει βαθύτερες ρίζες, οι οποίες ανιχνεύονται στη διαμόρφωση των μοναρχιών και στην επιβεβαίωση της έννοιας της «κυριαρχίας», αυτό αρχίζει να αναπτύσσεται μόνον με την απαίτηση να τεθεί τέρμα στους θρησκευτικούς πολέμους στις χώρες της χριστιανοσύνης. Τέτοια είναι η προοπτική του Χομπς, που γίνεται έτσι ο πρώτος θεωρητικός του σύγχρονου κράτους. 

Βαθμιαία, αν και με διαφορετικές μορφές, το κράτος επιβεβαιώνει την ανεξαρτησία του από τη θρησκεία, στην οποία ωστόσο μερικές φορές προσφεύγει.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως, μολονότι οι θεωρητικοί του φυσικού δικαίου, από τον Χομπς έως τον Ρουσό, επεξεργάζονται μια κοσμική θεωρία της πολιτικής, κανείς τους δεν παραλείπει να προσθέσει ένα κεφάλαιο αφιερωμένο στην πολιτική θρησκεία, η οποία αποβλέπει όχι να θεμελιώσει τη νομιμότητα του κράτους αλλά να καταστήσει δυνατή τη λειτουργία του και να εξασφαλίσει την κοινωνική συνοχή. 

Στη Γαλλία, ο διαχωρισμός κράτους και Εκκλησίας (που χρονολογείται από το 1905), εγγυώμενος ταυτόχρονα την αυτονομία της πολιτικής και την ελευθερία συνείδησης -και θρησκευτικής συνείδησης- αποτέλεσε την κατάληξη αυτής της εξέλιξης. Κατάληξη η οποία δεν πρέπει να παρερμηνεύεται ως αντιθρησκευτικό κίνημα, αν και η θρησκεία έχασε ορισμένα από τα προνόμιά της, περνώντας σε δεύτερο πλάνο. Αντίθετα, πρόκειται για ένα κίνημα το οποίο από ορισμένες απόψεις ευνοεί μιαν επιστροφή στις απαρχές της θρησκείας ως προοπτικής σωτηρίας και την απελευθερώνει από κάθε κοσμικό βάρος.

2. Το δεύτερο κίνημα έχει πιο έντονα κοινωνιολογικές ρίζες. 

Πηγάζει από την όλο και μεγαλύτερη εξατομίκευση των αξιών και των συμπεριφορών. Τα άτομα απαλλάσσονται από τα ηθικά και πνευματικά δεσμά της θρησκείας και ταυτόχρονα στερούνται τα σημεία αναφοράς που αυτή μπορεί να προσφέρει. Η ίδια η θρησκεία εξατομικεύεται και καθένας μπορεί να επεξεργαστεί μια προσωπική προοπτική. 

Το κυρίαρχο κίνημα, ωστόσο, έγκειται σε μιαν έξοδο από το θρησκευτικό, το οποίο οφείλει βαθμιαία να πάψει να δεσμεύει τις συλλογικές συμπεριφορές. 

Η γυναικεία χειραφέτηση είναι φυσικά η κύρια εκδήλωση αυτού του φαινομένου που κορυφώνεται με την απελευθέρωση των ηθών. Η δυνατότητα προσφυγής στο διαζύγιο, την αντισύλληψη και την άμβλωση και η αναγνώριση της ομοφυλοφιλίας είναι μόνον τα πιο άμεσα παραδείγματα. 

Στην πλειονότητά τους, τα άτομα δεν είναι διατεθειμένα να απαρνηθούν αυτές τις ελευθερίες. Αυτό το κίνημα πιθανότατα κατέστη δυνατό από το διαχωρισμό πολιτικού και θρησκευτικού στοιχείου, αλλά δεν αποτελεί τη λογική του συνέπεια. Η εκκοσμίκευση της κοινωνίας είναι φαινόμενο διαφορετικό από την εκκοσμίκευση του κράτους.

3. Το τρίτο κίνημα συμπίπτει με μια κριτική της θρησκείας, που γίνεται για φιλοσοφικούς και συνάμα πολιτικούς λόγους. Στιγματίζεται ο ανορθολογικός χαρακτήρας των θρησκευτικών πεποιθήσεων και η εξουσία που ασκεί η θρησκεία πάνω στους ανθρώπους. Είναι μια κριτική που βασίζεται στη χειραφέτηση της σύγχρονης συνείδησης, στις προόδους της επιστήμης και στη διάδοση άθεων φιλοσοφιών. Και που αναπτύσσεται παράλληλα με τα πρώτα δύο κινήματα, τα οποία προσπαθεί να ριζοσπαστικοποιήσει, αλλά δεν ταυτίζεται με αυτά. 

Η εκκοσμίκευση του κράτους και της κοινωνίας πράγματι δεν είναι καθεαυτές αντιθρησκευτικές. Στο κίνημα που κάνει πλουραλιστικές τις σύγχρονες κοινωνίες, η κριτική της θρησκείας εμφανίζεται ως μια ιδεολογική επιλογή, ως μια οικογένεια σκέψης όπως τόσες άλλες, η οποία ωστόσο συχνά προσαρμόζεται δύσκολα σε αυτό τον σχετικισμό.

Γι' αυτούς τους λόγους θα δυσκολευόμουν να στηρίξω μια θεωρία που αποδίδει την «επιστροφή του θρησκευτικού» σε μια «μετα-εκκοσμίκευση». Μια θεωρία σύμφωνα με την οποία τα τρία κινήματα εκκοσμίκευσης θα ήταν συγκλίνοντα και ταυτόχρονα ομοιογενή. Δεν είναι έτσι. 

Με εντυπωσιάζει, αντίθετα, το γεγονός ότι η προοπτική της κριτικής της θρησκείας σχετικοποιείται από τα δύο πρώτα κινήματα της εκκοσμίκευσης. Υπάρχουν, εξάλλου, μικρές θρησκευτικές πραγματικότητες που επωφελούνται από αυτή την κατάσταση για να προσφέρουν στους συγχρόνους τους, που βρίσκονται σε σύγχυση και αισθάνονται σαν χαμένοι, προοπτικές που τους ενσωματώνουν, αλλά και για να επιβεβαιωθούν δημόσια. Το πιο σημαντικό, ωστόσο, είναι η επιβεβαίωση ενός όλο και πιο έντονου πλουραλισμού και το αίτημα για μεγαλύτερη προσοχή στις ατομικές και συλλογικές ταυτότητες, ιδίως όταν είναι μειονοτικές.

*Ο Γάλλος Ζοέλ Ρομάν είναι φιλόσοφος και μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού ESPRIT.
Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 23/12/2007