...

...

Δευτέρα 17 Ιανουαρίου 2011

Σοσιαλισμός με ελευθερία

Ο Ιταλός φιλόσοφος Νορμπέρτο Μπόμπιο αναλύει τους όρους μιας 
δυνητικής συμφιλίωσης του σοσιαλισμού με τον φιλελευθερισμό

Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από το αρχείο του Νορμπέρτο Μπόμπιο (1909-2004) που εγκαινιάστηκε το 2006 στο Τορίνο. Πρόκειται για απόσπασμα μιας εισήγησης του Ιταλού φιλοσόφου σε θεωρητικό συμπόσιο που έγινε στην Μπολόνια το 1980.
Δεν μπορούμε να πούμε ότι η θεωρία (ή η ιδεολογία) του φιλελεύθερου σοσιαλισμού έγινε λαοφιλής. Παρέμεινε μια διατύπωση της ελίτ, η οποία περιοριζόταν στην ιταλική πολιτική παράδοση. Το ζητούμενο είναι να κατανοήσουμε τους λόγους. Έχω προσδιορίσει τρεις. Ο πρώτος είναι το ότι εμφανίζεται ως μια λόγια διατύπωση, που επινοήθηκε στη θεωρία. Ο αληθινός θεωρητικός του κινήματος υπήρξε ο Γκουίντο Καλότζερο, φιλόσοφος ο οποίος αναζήτησε διαλεκτικά μια σύνθεση δύο ιδεωδών, τα οποία θεωρούνταν αντιθετικά: εκείνου της ελευθερίας που είχε εμπνεύσει το φιλελεύθερο κίνημα και εκείνου της δικαιοσύνης που είχε εμπνεύσει το σοσιαλιστικό κίνημα.
Ο δεύτερος λόγος πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός ότι η έκφραση γεννιέται ως μια πολεμική διατύπωση, ως ένα «ούτε-ούτε» μάλλον παρά ως μια θετική σύνθεση, ως ένα «και-και». Γεννιέται στο πλαίσιο της μάχης ενάντια στον φασισμό, ο οποίος ήταν ταυτόχρονα αντιφιλελεύθερος και αντισοσιαλιστικός. Επομένως η ριζική άρνηση του φασισμού, που ήταν καπιταλιστικός ως προς το οικονομικό σύστημα και δεσποτικός ως προς το πολιτικό καθεστώς, δεν μπορούσε παρά να είναι ένα κίνημα το οποίο ήταν ταυτόχρονα σοσιαλιστικό και φιλελεύθερο. Η επίσημη θεωρία του φασισμού τον παρουσίαζε σαν ένα τρίτο δρόμο, πέρα από τον σοσιαλισμό και τον φιλελευθερισμό. Το ζητούμενο ήταν να ανατραπεί πλήρως αυτή η υποτιθέμενη λύση. Όχι πέραν του ενός και του άλλου, αλλά μέσα και στους δύο σε αναζήτηση μιας σύνθεσης που δεν είχε γνωρίσει μέχρι τώρα η ιστορία.
Ο τρίτος λόγος για την έλλειψη λαοφιλίας του φιλελεύθερου σοσιαλισμού βρισκόταν ίσως σε μιαν ορισμένη αμφισημία του. Φιλελευθερισμός και σοσιαλισμός, εντάξει. Αλλά ποιος φιλελευθερισμός και ποιος σοσιαλισμός; Ούτε ο φιλελευθερισμός ούτε ο σοσιαλισμός είναι όροι που έχουν ένα και μοναδικό νόημα. Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες και του ενός και του άλλου. Όταν τους βάζουμε μαζί σε ποιαν εκδοχή φιλελευθερισμού και σοσιαλισμού αναφερόμαστε; Αν τους θεωρήσουμε ως σφαιρικές αντιλήψεις της κοινωνίας και της ιστορίας, δεν μπορούν να συμβαδίσουν. Χρειάζεται επομένως να τους θεωρήσουμε και τους δύο από μια κάποια ιδιαίτερη άποψη, αν θέλουμε να φτάσουμε σε μια πιθανή τους συμφιλίωση.
Εξετάζω τρεις απόψεις, την οικονομική, την πολιτική και την ιδεολογική. Από την πρώτη άποψη η μεγάλη αντίθεση είναι μεταξύ οικονομίας της αγοράς και σχεδιασμένης οικονομίας. Στη θεωρία του φιλελεύθερου σοσιαλισμού αυτή η αντίθεση λυνόταν πρακτικά, θα έλεγα σχεδόν εμπειρικά, με την πρόταση της οικονομίας με δύο τομείς, τον ιδιωτικό και τον δημόσιο. Από την πολιτική άποψη παρουσιάζεται η αντίθεση ανάμεσα στο ελάχιστο κράτος των φιλελεύθερων και στο μέγιστο κράτος του κολεκτιβισμού (που καταλήγει υποχρεωτικά στον ολοκληρωτισμό των χωρών του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού). Η σύνδεση φιλελευθερισμού και σοσιαλισμού γίνεται εδώ στη μέση του δρόμου μεταξύ του ελάχιστου και του μέγιστου κράτους, με την επαναπρόταση των ατομικών δικαιωμάτων της φιλελεύθερης παράδοσης και την ολοκλήρωσή τους με τα κοινωνικά δικαιώματα, η υλοποίηση των οποίων επιβάλλει μιαν ενεργητική παρέμβαση του κράτους στη σφαίρα των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων.
Από την ιδεολογική άποψη το πρόβλημα είναι πιο περίπλοκο. Ισότητα και ελευθερία είναι οριακά αξίες που δεν συμβαδίζουν. Είναι επίσης αξίες διαφορετικές, που δεν μπορούν να τοποθετηθούν στο ίδιο επίπεδο. Η ελευθερία είναι μια πρωταρχική ή ενδογενής αξία. Η ισότητα θεωρείται γενικά μια δευτερογενής αξία, που είναι προϋπόθεση για την υλοποίηση της ελευθερίας. Από δω προκύπτει το αξίωμα του φιλελεύθερου: τόση ισότητα όση αρκεί για να εγγυηθούμε τη μέγιστη ελευθερία του καθένα σε σχέση με όλους τους άλλους. Αλλά όχι περισσότερη. Αν ελευθερία και ισότητα γίνουν δεκτές ως πρωταρχικές αξίες, είναι πρόδηλα ασύμπτωτες. Η δυσκολία μπορεί να επιλυθεί μόνον πρακτικά, με τμηματικούς συμβιβασμούς.
Η λύση που ο Ροσέλι προσπάθησε να δώσει στο πρόβλημα ήταν μάλλον σύνθετη. Πάνω απ' όλα στη σκέψη του βρισκόταν η ιδέα ότι η σύνδεση φιλελευθερισμού και σοσιαλισμού είναι δυνατή όταν εννοούμε τον πρώτο ως μέθοδο και τον δεύτερο ως σκοπό. Με αυτό τον τρόπο αποφεύγεται η κύρια δυσκολία που είναι η δυσκολία να συνδέσουμε δύο κοσμαντιλήψεις, οι οποίες, σφαιρικά νοούμενες, είναι ασύμπτωτες. Από τη στιγμή που θα αντιληφθούμε τον φιλελευθερισμό ως τη διδασκαλία μιας μεθόδου, η οποία είναι η μέθοδος της ειρηνικής ρύθμισης των συγκρούσεων μέσα από την εξασφάλιση των δικαιωμάτων ελευθερίας, την απόδοση των πολιτικών δικαιωμάτων σε όλους κ.λ.π., ο φιλελεύθερος σοσιαλισμός γίνεται η ιδεολογία της επιδίωξης του σκοπού που προτείνεται από τον σοσιαλισμό με τη μέθοδο που εφαρμόζεται πρώτη φορά στην ιστορία από τα φιλελεύθερα καθεστώτα.
Σε ένα δεύτερο επίπεδο, η σχέση ανάμεσα σε φιλελευθερισμό και σοσιαλισμό αντιμετωπίζεται από τον Ροσέλι ιστορικά. Ο φιλελευθερισμός υπήρξε αναμφίβολα ένα κίνημα απελευθέρωσης του ανθρώπου. Ο σοσιαλισμός, αν τον κατανοήσουμε ορθά, είναι η φυσική συνέχεια αυτού του κινήματος απελευθέρωσης, με την έννοια ότι, ξεκινώντας από την απελευθέρωση του ατόμου σε σχέση με το κράτος, τείνει στην απελευθέρωση του ανθρώπου σε σχέση με όλες τις άλλες εξαρτήσεις που προέρχονται από την κοινωνία, ιδιαίτερα στην οικονομική σφαίρα.

Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 09/04/2006

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου