Η απάτη της ανάπτυξης

Το ακόλουθο κείμενο του γερμανού κοινωνιολόγου Βόλφγκανγκ Ζακς είναι απόσπασμα από την εισαγωγή του στο βιβλίο «Global Ecology. Α New Arena of Political Conflict» (Zed Books).

Η ιστορία προχωράει με μικρά βήματα, αλλά η εποχή της ανάπτυξης άρχισε σε μια δεδομένη μέρα και σε μια δεδομένη ώρα. Στις 20 Ιανουαρίου 1949, στην εναρκτήρια ομιλία του στο Κογκρέσο, ο πρόεδρος Χάρι Τρούμαν τράβηξε την προσοχή του ακροατηρίου του στις συνθήκες των φτωχότερων χωρών, που για πρώτη φορά ορίστηκαν «υπανάπτυκτες».

Γεννιέται έτσι μια έννοια, που από τότε έγινε αναγκαία, η οποία ομογενοποιεί τις άπειρες διαφορές του Νότου του κόσμου σε μια μόνη κατηγορία: την υπανάπτυξη. Το γεγονός ότι ο Τρούμαν επινόησε μια νέα λέξη δεν είναι τυχαίο, αλλά αποτελεί συγκεκριμένη έκφραση μιας παγκόσμιας θεώρησης. Γι' αυτόν όλοι οι λαοί του κόσμου κινούνταν στην ίδια τροχιά, άλλοι ταχύτερα άλλοι πιο αργά, αλλά όλοι προς την ίδια κατεύθυνση. Επικεφαλής ήταν οι χώρες του Βορρά, και ιδιαίτερα οι ΗΠΑ, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος -με το τρομερά χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημά του- έμενε πίσω και σε μεγάλη απόσταση.

Με αφετηρία αυτή την προϋπόθεση, ο Τρούμαν αντιλαμβανόταν τον κόσμο σαν έναν οικονομικό στίβο όπου όλες οι χώρες του κόσμου κάνουν αγώνα δρόμου για να βελτιώσουν τη θέση τους στην κατάταξη με βάση το εθνικό εισόδημα. Οι αξίες των Περουβιανών, των Κικούγιου ή των Φιλιππινέζων δεν μετρούσαν, αφού για τον Τρούμαν οι λαοί ήταν όλοι εξίσου στρατευμένοι στο ιστορικό καθήκον να συμμετάσχουν στον αγώνα δρόμου της ανάπτυξης, για να καλύψουν την απόσταση που τους χώριζε από τους ανταγωνιστές τους.

Η μετατροπή όλων των χωρών σε οικονομικούς ανταγωνιστές ήταν ένας εντυπωσιακός στόχος. Απαιτούσε όχι μόνον εισφορές κεφαλαίου και μεταφορά τεχνολογιών, αλλά και μια πολιτιστική επανάσταση. Πολλά από τα «παλιά» συστήματα ζωής αποκαλύφθηκε πράγματι ότι είναι «εμπόδια στην ανάπτυξη». Οι άνθρωποι είχαν ιδεώδη και διανοητικές συνήθειες, εργασιακά και μαθησιακά υποδείγματα, δίκτυα αλληλεγγύης και κανόνες διακυβέρνησης, που έρχονταν σε σύγκρουση με τα χαρακτηριστικά μιας οικονομικής κοινωνίας. Στην προσπάθειά της να υπερβεί αυτά τα εμπόδια στην ανάπτυξη, η παραδοσιακή κοινωνική δομή έπρεπε να γίνει κομμάτια και τα κομμάτια έπρεπε έπειτα να επανασυνδεθούν με βάση τα μακροοικονομικά μοντέλα των οικονομικών εγχειριδίων.

Η «ανάπτυξη» έχει σίγουρα πολλά αποτελέσματα, αλλά ένα από τα πιο επικίνδυνα υπήρξε η καταστροφή των πολιτισμών που δεν εναρμονίζονταν με τη φρενίτιδα της συσσώρευσης. Ο Νότος υποχρεώθηκε έτσι να μετασχηματιστεί με βάση το μοντέλο που του υπέδειξε ο Βορράς: τη βαθμιαία καθυπόταξη όλο και περισσότερων πλευρών της κοινωνικής ζωής στην κυριαρχία της οικονομίας. Οταν μελετούσαν μια χώρα, οι ειδικοί της ανάπτυξης γίνονταν θύματα μιας παράξενης μυωπίας. Δεν έβλεπαν μια κοινωνία που διαθέτι μια οικονομία, αλλά μια κοινωνία που είναι οικονομία. Συνεπώς, ενσωμάτωναν στο σύστημα θεσμούς κάθε είδους -στην εργασία, στην εκπαίδευση και στη νομοθεσία- υπό τον όρο ότι οι θεσμοί αυτοί θα έμπαιναν στην υπηρεσία της παραγωγικότητας, απαξιώνοντας σιγά σιγά τα αυτόχθονα συστήματα. Η μετατόπιση όμως προς μια κυρίαρχα οικονομική κοινωνία συνεπάγεται σημαντικό κόστος, επειδή υπονομεύει την αυτόνομη ικανότητα μιας κοινωνίας να εξασφαλίζει την ευημερία των ανθρώπων, χωρίς να τους εξαναγκάζει να μπουν στον οικονομικό ανταγωνισμό. Η αδιαμφισβήτηση ηγεμονία του δυτικού παραγωγισμού κατέστησε όλο και πιο ανέφικτο να υιοθετηθούν δρόμοι διαφορετικοί από το κύκλωμα του παγκόσμιου ανταγωνισμού, και αυτό περιόρισε το περιθώριο ελιγμών των χωρών, ιδίως σε καιρούς αβεβαιότητας.

Έπειτα από μερικές δεκαετίες ανάπτυξης η κατάσταση είναι δραματική. Η απόσταση μεταξύ εκείνων που τρέχουν στην πρώτη θέση και των άλλων δεν μίκρυνε. Διευρύνθηκε ώς το σημείο να καθιστά αδιανόητο το κλείσιμο της ψαλίδας. Η ελπίδα ότι θα καλυφθούν οι αποστάσεις αποκαλύφθηκε ένα λάθος πλανητικών διαστάσεων. Επειτα από τόση ανάπτυξη, το πρόβλημα της δικαιοσύνης εμφανίζεται οξύτερο από κάθε άλλη φορά. Ενα άλλο αποτέλεσμα της ανάπτυξης ήρθε δραματικά στην επιφάνεια τα τελευταία χρόνια. Εγινε φανερό ότι η διαδρομή του αγώνα δρόμου κινείται προς λαθεμένη κατεύθυνση. Ο Τρούμαν μπορούσε ακόμα να θεωρεί δεδομένο ότι ο Βορράς ήταν επικεφαλής της κοινωνικής εξέλιξης. Σήμερα αυτή η υποτιθέμενη ανωτερότητα έχει ολικά και οριστικά ξεσκεπαστεί από την οικολογία. Για παράδειγμα, μεγάλο μέρος της επιβλητικής αύξησης της παραγωγικότητας επιτεύχθηκε με γιγάντια αύξηση της ενέργειας που αντλείται από ορυκτά καύσιμα και αυτό συνεπάγεται να τρυπάμε τη Γη από τη μια μεριά και να την καλύπτουμε με απόβλητα από την άλλη. Ηδη η παγκόσμια οικονομία έχει ξεπεράσει την ικανότητα της Γης να είναι ταυτόχρονα ορυχείο και σκουπιδότοπος.

Παρά το ότι μόνον ένα περιορισμένο τμήμα του κόσμου έχει δοκιμάσει την οικονομική ανάπτυξη σε ευρεία κλίμακα, η παγκόσμια οικονομία βαραίνει πάνω στη φύση σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο από τις αντοχές της. Αν όλες οι χώρες ακολουθήσουν το παράδειγμα των βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών, θα ήταν αναγκαίοι πέντε ή έξι πλανήτες για να μας προμηθεύουν τους απαραίτητους πόρους και τις χωματερές για τα απορρίμματα της οικονομικής προόδου. Δημιουργήθηκε έτσι μια κατάσταση όπου η βεβαιότητα που κατηύθυνε για δύο αιώνες την οικονομική ανάπτυξη αποκαλύπτεται μια μεγάλη απάτη. Η οικονομική επέκταση προσκρούει στα βιο-φυσικά όρια του πλανήτη. Το πεπερασμένο της Γης έδωσε ένα θανάσιμο πλήγμα στην ιδέα της ανάπτυξης που εξωράιζε ο Τρούμαν.

Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 02/12/2007