Η κρίση της Δημοκρατίας στον 20ο αιώνα

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ, 

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΟΣ, ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ 

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΟΥ ΙΣΤΑΜΕ

 Από το υπερφορτωμένο κράτος στην κρίση νομιμοποίησης

Έχουν παρέλθει οι καιροί (ελπίζω όχι ανεπιστρεπτί) που οι περισσότεροι αποδέχονταν τη δημοκρατία ως το αρχιμήδειο σημείο για τη διαμόρφωση μιας ευνομούμενης πολιτείας. Σήμερα ευάριθμοι στοχαστές και πολιτικοί σχηματισμοί, άλλοι με διακριτικό τρό πο και άλλοι απροσχημάτιστα από δή θεν ριζοσπαστικές θέσεις (ενδεικτικά αναφέρω τους Canfora, Ζizek, Βadiou, ινδάλματα για πολλούς στην Ελλάδα), θεωρούν ότι η δημοκρατία δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από το όχημα για την επικράτηση των ελίτ, ένα σύστημα που ευνοεί τις ανισότητες και την ταξι κή κυριαρχία. Οσο όμως και να φαίνε ται παράδοξο, δεν είναι οι αριστεροί ριζοσπάστες οι πρώτοι που επιδίωξαν να κατεδαφίσουν τη δημοκρατική αφήγηση.

 Στοχαστές όπως ο Weber και ο Schumpeter κατά τον Μεσοπόλεμο ασκούν δριμεία κριτική στο δημοκρα τικό φαινόμενο από θέσεις ενός ρεύ ματος που o David Ηeld στο υποδειγ ματικό του έργο «Μοντέλα δημοκρα τίας» αποκάλεσε με τον όρο «ανταγω νιστικός ελιτισμός». Και οι δύο αυτοί μεγάλοι στοχαστές, παρά τις διαφορές τους, συγκλίνουν στην άποψη ότι στον σύγχρονο καπιταλισμό η πολιτική απο κτά έναν επαγγελματικό χαρακτήρα και τα κόμματα οργανώνονται μόνο ως μέσα για τη διεξαγωγή νικηφόρων εκλογικών μαχών.

Για τον Schumpeter, ειδικότερα, δημο κρατία είναι μόνο μέθοδος επιλογής των πολιτικών ηγετών και δεν έχει σχέ ση

με τις υποσχέσεις για κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη. Ο ίδιος ασκεί σφοδρή κριτική στην κλασική αντίλη ψη για τη δημοκρατία ως έκφραση του κοινού αγαθού και της θέλησης του λα ού. Κατά τη γνώμη του, πουθενά δεν υπάρχει αυτό το κοινό αγαθό, ενώ η θέληση του λαού είναι μια κατασκευή των εξειδικευμένων γι’ αυτόν τον σκο πό μηχανισμών. Ο ρόλος του λαού πε ριορίζεται στο να επιλέγει τον πρωθυ πουργό. Ο Weber στο ίδιο μήκος κύμα τος αποκαλούσε την αντιπροσωπευτι κή δημοκρατία «δημοψηφισμιακή ηγετική δημοκρατία» ή απλώς «καισα ρισμό».

Μετά όμως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την ευφορία που προκάλεσε η νίκη κατά του φασισμού, στη δεκαετία του ’50, κυρίως στις ΗΠΑ, αναδείχτηκε ένα ρεύμα των θεωρητικών της εμπειρικής δημοκρατίας ή κατά τον Ηeld οι πλου ραλιστές (R. Dahl, J. Μadison, D. Τruman). Αυτοί υποστήριξαν ότι ο ανταγωνιστικός ελιτισμός δεν κατανό ησε πως οι συγκρούσεις μεταξύ των διαφορετικών πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών μερίδων όχι μόνο δεν ακυρώνουν τη δημοκρατία, αλλά αντι θέτως αποτελούν πηγή σταθερότητας και μέσο για την προώθηση των συμ φερόντων όσο το δυνατόν περισσότε ρων κοινωνικών ομάδων. Η παρουσία και ο βαθμός επέκτασης των ποικίλων ανταγωνιστικών συμφερόντων είναι προϋπόθεση για την ανάπτυξη δημό σιων πολιτικών. Στην πλουραλιστική θεώρηση, κυρίως του Τruman, ο αντα γωνισμός των μερίδων δεν επιτρέπει τη συγκέντρωση των εξουσιών και αυ τό ακυρώνει τις δυνατότητες ανάδει ξης

ενός ισχυρού κέντρου λήψης απο φάσεων.

Α υτά ίσχυαν όσο οι κεϊνσιανές πολιτικές εφαρμόζονταν απρόσκοπτα. Μετά όμως τη «χρυσή εικοσιπενταετία» του ισχυ ρού κράτους πρόνοιας η επιβράδυν ση της οικονομικής ανάπτυξης, σε συνδυασμό με τον περιορισμό των πολιτικών δημόσιας πρόνοιας, οδή γησε στην «κατάρρευση της συναίνε σης και στην κρίση της δημοκρατί ας». Κρίση που για κάποιους στοχα στές (S. Βrittan, S. Ηuntington) οφει λόταν στο υπερφορτωμένο κράτος, το οποίο με τις κεϊνσιανές του πολιτι κές αύξησε τις προσδοκίες και τους ανταγωνισμούς μεταξύ των μερίδων. Ετσι η πίεση των ομάδων και των συ ντεχνιών (στο ίδιο μήκος κινείται και η κορπορατιστική ερμηνεία, Schmitter, Ρanitch) έσπρωξε κόμμα τα και κυβερνήσεις να εφαρμόζουν πολιτικές κατευνασμού, επιβαρύνο ντας το κράτος με υπηρεσίες που δεν μπορούσε να προσφέρει. Αυτό το υπερφορτωμένο κράτος έρχονται να «ξεφορτώσουν» οι θεωρίες των Νozick.

Αναρχία, κράτος και ουτοπία 
1974) και Ηayek. Σύμφωνα με τους οποίους αυτό το υπερφορτωμένο κράτος που ρυθμίζει τη ζωή των ατό μων, αν και δημοκρατικό, είναι ένα καταπιεστικό κράτος. Στο δίλημμα φιλελευθερισμός ή δημοκρατία η legal Democracy του Ηayek τάσσεται ανεπιφύλακτα υπέρ του φιλελευθερι σμού. Γι’ αυτόν η δημοκρατία είναι ένα μέσο για τη διασφάλιση του ύψι στου πολιτικού στόχου, που είναι η
ελευθερία. Οι μόνοι θεσμοί του κρά τους που αξίζουν να υποστηριχθούν είναι αυτοί που εγγυώνται τις ανεμπό διστες ανταγωνιστικές σχέσεις. Το κράτος δεν πρέπει και δεν μπορεί να είναι ένα εργαλείο ισότητας, αλλά μό νον υπηρεσία προστασίας ενάντια στη βία, στην κλοπή και στην αθέτηση συμβολαίων. Αποκλείοντας όμως την οικονομία από τον χώρο της πολιτι κής ο νεοφιλελευθερισμός οδηγεί στην υποτίμηση και των τριών πυλώ νων της δημοκρατίας: αυτού που αφο ρά τη συναίνεση, αυτού της συμμετο χής και αυτού που αφορά την κοινω νική προστασία. Οδηγούμαστε έτσι σε επικίνδυνες ατραπούς υποτίμησης του κοινωνικού πλούτου της δημο κρατίας.
Η απάντηση της δημοκρατι κής Αριστεράς στο υπερ φορτωμένο κράτος είναι η θεωρία της κρίσης νομιμοποίησης της δημοκρατίας (Ηabermas, Οfffe). Αυτοί υποστηρίζουν πως η κρίση δεν οφείλε ται στο υπερφορτωμένο κράτος, αλλά στο ότι σε συνθήκες κρίσης της μεγέ θυνσης το κράτος αναγκάζεται να επω μιστεί το κόστος της παραγωγής και της κοινωνικής πρόνοιας, αυξάνοντας το κόστος λειτουργίας του. Αυτό συνεπάγεται δημοσιονομική κρίση σε συν δυασμό με πληθωρισμό. Αν η ανάπτυ ξη αργεί, η εμπιστοσύνη στο πολιτικό σύστημα υπονομεύεται και τότε εμφα νίζονται είτε λαϊκιστές μεσσίες ή επι βάλλονται αυταρχικές λύσεις. Συνο δοιπόρος της θεωρίας για την κρίση νομιμοποίησης έρχεται ο Dahl, ο πα λαιός υποστηρικτής της πλουραλιστι κής
θεωρίας, ο οποίος θέτει στο στό χαστρο της κριτικής του τον «εταιρικό καπιταλισμό». Η κυριαρχία των εται ρειών γεννά τόσο μεγάλες ανισότητες ως προς τους κοινωνικούς και οικονο μικούς πόρους, ώστε να προκαλούνται σοβαρές παραβιάσεις της πολιτικής ισότητας. Αυτός υποστηρίζει ότι η απειλή κατά της ελευθερίας και της δη μοκρατίας δεν έρχεται από το αίτημα της ισότητας. Η δημοκρατία απειλείται από ένα κοινωνικοοικονομικό σύστη μα το οποίο παραχωρεί «προνομιακές θέσεις» στα επιχειρηματικά συμφέρο ντα εις βάρος του κοινωνικού ανταγω νισμού μεταξύ των «κοινωνικών μερί δων».
Σε αυτά τα αδιέξοδα έρχεται να δώσει απαντήσεις η επιστροφή του αιτήμα τος της συμμετοχικής δημοκρατίας.
Για τους θεωρητικούς της νέας Αριστε ράς οι αρχές της ελευθερίας και της ισότητας δεν μπορούν να υπάρχουν εκεί όπου κυριαρχούν οι ασυμμετρίες στην πολιτική και οικονομική εξουσία. Ο Μacpherson προτείνει ένα σύστημα που θα συνδυάζει την ύπαρξη ανταγω νιστικών πολιτικών σχηματισμών με μορφές άμεσης δημοκρατίας. Η Ρateman θεωρεί ότι η συμμετοχική δη μοκρατία συντελεί στη διαμόρφωση ενός ενεργού και ενημερωμένου πολί τη, με ζωηρότερο ενδιαφέρον για τις κυβερνητικές υποθέσεις.
Αυτό όμως που η συμμετοχική δημο κρατία προτείνει ως λύση είναι το ζη τούμενο. Πώς δηλαδή σε συνθήκες οι κονομικής κρίσης και απογοήτευσης από την πολιτική μπορούν να βρεθούν οι κατάλληλες ισορροπίες ώστε η δη μοκρατία να μην ταυτιστεί με την κοι νωνική
εγκατάλειψη και αδιαφορία. Το στοίχημα της δημοκρατίας αφορά την απεμπλοκή από έναν μονομερή φιλε λευθερισμό, που ταυτίζει την κοινωνία με την αγορά και δεν κατανοεί πως η αγορά είναι και αυτή θεσμός εξουσίας, και από έναν μονομερή αριστερό ριζο σπαστισμό, που ανάγει την πολιτική εξουσία στην οικονομία.
Το στοίχημα επιβίωσης της δημοκρα τίας έχει τριπλό χαρακτήρα: ελευθερί ες για τη δημιουργική ανάπτυξη των δυνατοτήτων των πολιτών, κοινωνική στήριξη όσων έχουν πραγματική ανά γκη και δημιουργία ενός ποιοτικού και αποτελεσματικού τομέα δημόσιων υπηρεσιών.
Ο ι κριτικές στις απόψεις που θεωρούν ότι η δημοκρατία είναι μόνο μέθοδος επιλογής των πολιτικών ηγετών και δεν έχει σχέ ση με τις υποσχέσεις για κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη, οι κριτικές στον κηδεμονικό χαρακτήρα που αυτή παίρνει στις σύγχρονες κοινωνίες, οι κριτικές στην κοινωνική αδιαφορία που προκαλεί η αντιπροσωπευτική της διάσταση, οι κριτικές στην ταύτιση δη μοκρατίας και αγοράς είναι πολύτιμες και σωστές όσο δεν κρύβουν το δά σος. Και το δάσος δεν είναι άλλο από την αναγνώριση των ορίων μεταξύ δη μοκρατίας και ολοκληρωτισμού. Γιατί, σίγουρα, η απουσία της διάστασης της πολιτικής ισότητας και της κοινωνικής αναδιανομής στις δημοκρατίες αποδυ ναμώνει την ίδια τη δημοκρατία, αλλά η απουσία της δημοκρατίας ως δυνα τότητας επιλογής και συμμετοχής απο δυναμώνει την ίδια την κοινωνία στην ολότητά της.

Δημοσιεύθηκε στο ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ 02/10/2010 - Τεύχος 42